REGIO – Buren die hun ruzie over geluidsoverlast uitvechten, verdachten die terechtstaan voor moord: je bent meestal van harte welkom te komen kijken in de rechtszaal. Rechtspraak is in principe openbaar, maar soms gaan de deuren resoluut dicht. De familierechter, de rechter-commissaris: hier geen pottenkijkers. Daar zijn goede redenen voor, maar het heeft ook een nadeel: “We werken heel hard achter de schermen, maar soms lijkt de politiek te vergeten dat we bestaan.”
Het thema van de Week van de Rechtspraak (13 t/m 17 november) is ‘Open deuren’. Landelijk zijn er open dagen, rechters geven gastlessen op scholen en ook op Facebook en Instagram presenteren de mannen en vrouwen in toga zich. Laagdrempelig, niks geen ‘ivoren toren’, zo is de boodschap. We ontvangen u met open armen.
In specifieke gevallen mogen we niet weten wat ze doen. Dan komen gevleugelde begrippen voorbij die aan Harry Potter ontleend lijken: ‘Het geheim van de raadkamer’. Spannend? Vooral noodzakelijk, zeggen de rechters in koor. Het is meestal om de privacy te beschermen van de betrokkenen.
Van alle ‘geheime’ functies oogt die van de rechter-commissaris als de meest dynamische. Ze draaien regelmatig 24uurs-diensten waarbij ze bij nacht en ontij moeten kunnen komen opdraven. De Rotterdamse rechter-commissaris Jolien Montijn straalt het zelf ook uit. Als ze een verhoorruimte wil laten zien die op slot blijkt, sprint ze direct op haar sneakers met wapperende haren naar haar kamer om de sleutel te halen.
Geen toga aan
De verhoorkamer oogt wat informeler dan een gemiddelde rechtszaal. Montijn: “Ik draag hier binnen geen toga. We proberen echt een gesprek aan te gaan met de verdachte en daar nemen we ook de tijd voor.” Het is één van de taken van de rechter-commissaris: bepalen of een arrestant langer blijft vastzitten.
“Ze komen vers binnen van het politiebureau waar ze meestal een paar dagen in een heel sobere ruimte hebben gezeten. Dan zeggen ze: ‘Oh mevrouw, ik hoef toch niet terug hè?’ Ik neem hier een heel belangrijke beslissing over hun vrijheid, dat kan een keerpunt in hun leven zijn. In deze kamer wordt ook veel meer gehuild dan op zitting. Of gescholden. Dan worden ze weer meegenomen door de parketpolitie en hoor ik nog ‘kankerwijf!”
Haar telefoon gaat. Even schiet zij de gang op om het gesprek te kunnen voeren. De inhoud vertelt ze uiteraard niet. Nu ze deze week dienst heeft, kan ze elk moment worden gebeld voor een huiszoeking. “De politie had laatst weer een ‘klapdag’, dan worden op meerdere plaatsen invallen gedaan op zoek naar drugscriminelen. Ik moet dan als RC toestemming geven als spullen in beslag worden genomen.” Verzuchtend: “Ik denk wel eens: waar liggen géén drugs.”
Soms wordt het telefonisch afgehandeld, vaak is de rechter-commissaris ook in persoon aanwezig bij invallen in woningen. Ook daar zijn burgers of journalisten niet welkom. “Openbaarheid kan het onderzoek verstoren. Daarnaast is het voor bewoners al intimiderend genoeg. Je treedt binnen met pakweg acht politiemensen, vaak ook met honden die speuren naar drugs of geld.” Geld? “Ja, ook daar zijn honden speciaal op getraind.”
Schietpartij Zwijndrecht
De rechter-commissaris is ook betrokken bij een latere fase in het strafproces, als getuigen worden gehoord. Ook dan zit zij achter gesloten deuren, samen met de griffier. Zo zal Jolien Montijn de verhoren gaan doen in de zaak tegen Minh V., alias ‘Lucky’. Zij zal met name mensen gaan ondervragen die de fatale schietpartij op 21 januari in Zwijndrecht met eigen ogen hebben gezien.
“Die verhoren gebeuren in deze zelfde ruimte en ook dan draag ik geen toga. Mensen kunnen heel zenuwachtig zijn en soms komen ze niet opdagen. Als getuige ben je verplicht te verschijnen dus dan word je alsnog met een politiebusje opgehaald.”
Vriendelijk doch resoluut beëindigt ze het interview. “Ik moet nu toch echt de officier van justitie terugbellen.” Lachend: “Niet iedere rechter wil dit werk doen. Je moet autonoom zijn, een beetje eigenwijs. Iedere dag beleef ik dingen die ik nog niet eerder heb meegemaakt.”
In vergelijking daarmee verlopen de rechtszaken in de zittingzaal een stuk rustiger en ordelijker. Maar ook daar zijn er momenten dat rechters acuut beslissingen moeten nemen, bijvoorbeeld of een verdachte langer in voorlopige hechtenis blijft. Ze trekken zich dan terug in een eenvoudig kamertje met stoelen, een tafel en een beeldscherm.
‘Het geheim van de raadkamer’ houdt in dat rechters in alle vrijheid met elkaar moeten kunnen praten over een zaak, of over het eindvonnis. Is er genoeg bewijs? Is er nader onderzoek nodig? Komt er een straf of volgt vrijspraak? Uiteindelijk ligt er een kloeke beslissing, maar daar kunnen felle discussies aan vooraf zijn gegaan, zegt strafrechter Jacco Boek.
“Het kan soms hoog oplopen bij ingewikkelde zaken en je kan altijd ook te maken hebben met een botsing van personen. Je moet er met zijn drieën, of eigenlijk vieren uit zien te komen: drie rechters en de griffier.”
Boek zegt dat het afhangt van de voorzitter van de meervoudige kamer (bestaande uit drie rechters) hoeveel ruimte wordt gegeven aan anderen en bijvoorbeeld aan de griffier. “Soms heeft een griffier het hele dossier uitgepluisd of naar eerdere uitspraken gekeken. Die raadpleeg ik dan zeker. Maar de beslissing ligt bij de rechters.”
Onenigheid in de raadkamer
Komt een verdeling van 2-1 tussen rechters wel voor? “Ik heb het nog niet meegemaakt dat er echt wordt gestemd, maar verschil is er regelmatig. Je praat dan met name over het afwijkende standpunt. Ik ben bijvoorbeeld een groot tegenstander van het verplicht innemen van medicijnen door een verdachte. Als dokters dat niet kunnen, waarom ik dan wel? Als dat een minderheidsstandpunt is, dan zeg je: ‘Kun je ermee leven dat..?’ Eigenlijk kom je er altijd wel uit.”
En mocht er toch onenigheid blijven? “Dan geeft de voorzitter de doorslag.”
Het ‘geheim van de raadkamer’ gaat zover dat zelfs collega’s die niet op de zaak zitten niets te horen krijgen over de beraadslagingen. Ook buiten het strafrecht werken rechters in volledige beslotenheid: het familierecht.
Astrid Lablans is familierechter in Rotterdam. We spreken haar in een bijzondere ruimte met felle, vrolijke kleuren en een muurfoto met grazende koeien. “Hier praat ik in alle rust en zonder toga met kinderen, over de echtscheiding bijvoorbeeld, of een verhuizing, of welke school de voorkeur heeft.”
Het gesprek met het kind gaat altijd vooraf aan de zitting waar de ouders aanwezig zijn en waar de rechter een knoop moet doorhakken over hun privésituatie. “Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind schrijft voor dat elke beslissing óver een kind ook mét een kind moet worden besproken. Dat moeten ze in alle vrijheid kunnen doen, zonder de ouders erbij.”
De zittingen zijn vaak heel emotioneel. “Dan zitten de exen op de gang en de een heeft een nieuwe vriend of vriendin meegenomen. En bedenk wel: als je aan kinderen komt, worden mensen heel hard geraakt.” Familiezaken kunnen daarom in veel gevallen alleen plaatsvinden als er parketpolitie aanwezig is.
Echtscheidingen worden doorgaans onderling geregeld, met tussenkomst van een advocaat. In tien procent van de gevallen lukt dat niet en komt er een rechter aan te pas. En uiteraard gaan de deuren dan dicht. “Binnen komen heel veel persoonlijke details op tafel, dan is het logisch dat daar geen buitenstaanders bij aanwezig zijn. Ze zitten hier al zo vol schaamte.”
Leven van de rails, vervuild en verward
De familierechter beslist ook over de verplichte opname van psychiatrische patiënten en dwangmedicatie. Lablans: “Dat zijn moeilijke gesprekken. Je komt bij mensen thuis en dan is het naar om te zien hoe een leven van de rails is geraakt. Ze zitten daar, verward, vervuild.”
Elke dag rijden er auto’s vanuit de rechtbank rond om patiënten te bezoeken. Per jaar behandelt de rechtbank Rotterdam 3000 verzoeken om mensen verplicht op te nemen in een psychiatrisch ziekenhuis, omdat ze een gevaar voor zichzelf of voor anderen zijn.
“Ik had een keer een patiënt met autisme die dacht dat het juist prima was om dertig sigaretten per dag te roken. Het was echt een levensbedreigende situatie door een longziekte en zo iemand moet je dan ook verplicht opnemen.”
In Rotterdam bestaat het ‘familieteam’ van de rechtbank uit zestig personen, aangevuld met een flexpool. “Het is heel hard werken, je loopt soms vast op de capaciteit. Laatst hadden we burgemeesters op bezoek en die waren verbaasd hoeveel zaken we op één middag hadden behandeld.”
Het was een schaars moment dat de buitenwereld even meekeek met de rechters die achter gesloten deuren werken. Zouden deze rechters voor meer openheid willen pleiten? Rechter-commissaris Jolien Montijn zegt beslist ‘nee’. “In mijn geval is de onschuldpresumptie zo belangrijk: de zaak is nog pril, het dossier is zich nog aan het vormen. Daar horen geen buitenstaanders bij, je moet de verdachten beschermen.”
Jacco Boek zou bereid zijn wat te tornen aan het geheim van de raadkamer. “Ik houd van discussie! Laat maar zien waar je van mening verschilt, maar dat is niet des rechters.” Hij haalt een anekdote op uit de tijd dat hij aan de universiteit werkte en nog geen rechter was. “Ik organiseerde congressen en met advocaten waren dat geweldige debatten vol humor. Maar als je dan een congres met rechters had: saaaaai… Rechters discussiëren niet, die luisteren.”
Beslotenheid is minder aandacht
Astrid Lablans hinkt op twee gedachten. Ze heeft al uitgelegd dat familierecht bij uitstek privé is en dat mensen niet bang hoeven te zijn dat straks de hele buurt afweet van hun perikelen. Maar het nadeel van de beslotenheid is dat de rechters en hun werk minder aandacht krijgen.
“Dan hoor ik de politiek weer zeggen dat er meer geld moet komen voor de aanpak van ondermijning en dan denk ik: oke, familierecht is kennelijk geen stemmenkanon. Je kan je er als politicus niet mee profileren.”
Ze sluit af met een noodkreet. “Ik zie al die dossiers liggen en weet: achter de schermen werken wij ongelooflijk hard, we doen belangrijk werk maar kunnen weinig shinen. Je gunt het die kinderen en kwetsbare volwassenen zo dat er voldoende middelen zijn en dat we ze goed kunnen helpen.”
Dit is een verhaal van Paul Verspeek voor onze mediapartner Rijnmond.